Białko w diecie a leczenie kwasicy metabolicznej

Kwasica metaboliczna to stan, w którym w organizmie dochodzi do zakwaszenia środowiska wewnętrznego wskutek nadmiernej produkcji kwasów lub utraty zasad. W kontekście terapii dietetycznej, szczególną uwagę zwraca się na spożycie białka – składnika, który ma bezpośredni wpływ na równowagę kwasowo-zasadową ustroju. W artykule omawiamy, jak białko wpływa na przebieg kwasicy metabolicznej, jakie jego ilości są wskazane oraz w jakich sytuacjach konieczne jest jego ograniczenie lub dostosowanie jakościowe.

Czym jest kwasica metaboliczna?

Kwasica metaboliczna to zaburzenie równowagi kwasowo-zasadowej, w którym dochodzi do spadku pH krwi poniżej 7,35 z powodu nagromadzenia się kwasów lub utraty wodorowęglanów. Objawia się m.in. przyspieszonym oddechem, osłabieniem, nudnościami, zaburzeniami rytmu serca, a w ciężkich przypadkach może prowadzić do śpiączki.

Do najczęstszych przyczyn kwasicy metabolicznej należą:

• niewydolność nerek (przewlekła i ostra),
  
• cukrzycowa kwasica ketonowa,
  
• kwasica mleczanowa (np. w niedotlenieniu),
  
• zatrucia (np. metanolem, etanolem, salicylanami),
  
• ciężka biegunka z utratą wodorowęglanów,
  
• głodzenie lub wyniszczenie.
  

Leczenie kwasicy metabolicznej polega na eliminacji przyczyny, uzupełnieniu zasadowych składników (np. podaniu wodorowęglanów sodu) oraz modyfikacji diety, w tym regulacji podaży białka.

Jak białko wpływa na równowagę kwasowo-zasadową?

Białka zawierają w swoim składzie siarkowe aminokwasy (metioninę, cysteinę), których metabolizm prowadzi do wytwarzania kwasu siarkowego. Ponadto białka azotowe rozkładane są do mocznika i innych związków azotowych, które również mogą wpływać na równowagę ustrojową.

Organizm zdrowy potrafi zneutralizować nadmiar kwasów dzięki mechanizmom buforowym (głównie układowi wodorowęglanowemu), działaniu płuc (usuwanie CO₂) i nerek (wydalanie jonów wodorowych oraz regeneracja wodorowęglanów). Jednak w stanach chorobowych, zwłaszcza przy niewydolności nerek lub upośledzeniu oddychania, zdolność ta może być ograniczona. Wówczas nadmiar białka może pogłębiać zakwaszenie organizmu.

Białko a kwasica metaboliczna w chorobach nerek

W przewlekłej chorobie nerek (PChN) często występuje skłonność do kwasicy metabolicznej z powodu zmniejszonej zdolności do wydalania jonów H+ i syntezy wodorowęglanów. W takich przypadkach zaleca się ograniczenie białka w diecie do poziomu 0,6–0,8 g/kg masy ciała/dobę, a czasem nawet niżej. Zmniejszenie podaży białka redukuje produkcję kwasów metabolicznych i może spowolnić postęp choroby nerek oraz złagodzić objawy kwasicy.

Jednocześnie ważne jest, aby przy ograniczeniu białka zachować odpowiednią jego jakość. Wskazane są białka o wysokiej wartości biologicznej (np. jaja, mleko, soja) oraz stosowanie diety bogatej w warzywa i owoce o działaniu alkalizującym.

Dieta niskobiałkowa – zalecenia i ograniczenia

Dieta niskobiałkowa może być korzystna w łagodzeniu kwasicy metabolicznej, ale jej stosowanie wymaga precyzyjnego bilansowania składników i stałego nadzoru medycznego. Zbyt duże ograniczenie białka prowadzi do niedożywienia białkowo-energetycznego, spadku masy mięśniowej i odporności, co może pogorszyć stan chorego. Dlatego dietę należy dostosować indywidualnie, uwzględniając:

• stopień zaawansowania kwasicy,
  
• chorobę podstawową,
  
• stan odżywienia pacjenta,
  
• wyniki badań laboratoryjnych.
  

W przypadku osób niedożywionych lub w trakcie rekonwalescencji z umiarkowaną kwasicą metaboliczną może być konieczne podtrzymanie podaży białka na poziomie 0,8–1,0 g/kg mc./dobę z równoczesnym wsparciem preparatami alkalizującymi i dietą zasadową.

Kiedy nie ograniczać białka mimo obecności kwasicy?

Są sytuacje, w których kwasica metaboliczna występuje równocześnie z niedożywieniem lub stanem katabolicznym. Może to dotyczyć pacjentów z nowotworami, ciężkimi infekcjami, wyniszczeniem lub osób po operacjach. W takich przypadkach organizm potrzebuje białka do odbudowy tkanek i funkcji odpornościowych.

Ograniczenie białka w takiej sytuacji mogłoby doprowadzić do jeszcze większego osłabienia organizmu. Dlatego u pacjentów niedożywionych, z równolegle występującą kwasicą metaboliczną, zaleca się:

• umiarkowaną podaż białka (1,0–1,2 g/kg mc.),
  
• wybór białek o niskim potencjale kwasotwórczym (np. roślinnych),
  
• uzupełnienie diety produktami alkalizującymi (np. warzywami gotowanymi, ziemniakami, owocami o niskiej zawartości cukrów prostych),
• stosowanie alkalizujących suplementów (np. cytrynianów potasu lub sodu, wodorowęglanu sodu).

Źródła białka o różnym wpływie na równowagę kwasowo-zasadową

Nie wszystkie źródła białka wpływają na kwasowość organizmu w równym stopniu. Produkty wysokobiałkowe można podzielić według ich potencjału kwasotwórczego:

Białka o wysokim potencjale kwasotwórczym:

• czerwone mięso,
  
• przetworzone mięsa (wędliny, konserwy),
  
• jaja w nadmiarze,
  
• sery twarde,
  
• ryby morskie w dużych ilościach.
  

Białka o umiarkowanym lub niskim potencjale kwasotwórczym:

• mleko i jogurty naturalne (ze względu na zawartość wapnia i potasu),
  
• tofu i tempeh,
  
• nasiona roślin strączkowych (w małych ilościach),
  
• orzechy (z umiarem),
  
• białka roślinne pochodzące z warzyw i zbóż.
  

Znaczenie równowagi między białkiem a produktami alkalizującymi

W leczeniu kwasicy metabolicznej nie chodzi tylko o ilość białka, ale także o równowagę między składnikami zakwaszającymi a alkalizującymi. Kluczową rolę odgrywa tzw. ładunek kwasowy diety (PRAL). Produkty o dodatnim PRAL zwiększają zakwaszenie, natomiast produkty o ujemnym PRAL działają zasadowo.

Dieta zbilansowana pod względem PRAL powinna zawierać:

• warzywa gotowane i surowe (np. brokuły, marchew, dynia, cukinia),
  
• ziemniaki, bataty,
  
• owoce (szczególnie banany, gruszki, jabłka),
  
• migdały, orzechy włoskie,
  
• zioła świeże i suszone (np. natka pietruszki, bazylia).
  

Podsumowanie

Białko w diecie ma bezpośredni wpływ na równowagę kwasowo-zasadową i może zarówno wspomagać, jak i utrudniać leczenie kwasicy metabolicznej. W zależności od przyczyny kwasicy i stanu ogólnego pacjenta, dieta powinna być odpowiednio dostosowana. W przypadku kwasicy związanej z chorobami nerek lub przewlekłym zakwaszeniem zaleca się ograniczenie podaży białka i zastąpienie go produktami o niższym potencjale kwasotwórczym. U osób niedożywionych lub w stanach katabolizmu nie należy nadmiernie ograniczać białka, lecz kontrolować jego jakość i równoważyć dietę składnikami zasadowymi.

Skuteczne leczenie kwasicy metabolicznej wymaga indywidualnego podejścia oraz współpracy pacjenta z lekarzem i dietetykiem klinicznym.